वाल्मीकि रामायण- बालकाण्ड सर्ग- ९

 मुख पृष्ठ  अखंड रामायण  वाल्मीकि रामायण  बालकाण्ड सर्ग- ९ 


॥ श्री गणेशाय नमः ॥
॥ श्री कमलापति नम: ॥
॥ श्री जानकीवल्लभो विजयते ॥
॥ श्री वाल्मीकि रामायण ॥
दान करें

Paytm-1

Paytm-2

 अत्यधिक पढ़ा गया लेख: 8M+ Viewers
सनातन संस्कृति मे पौराणिक कथाओं के साथ-साथ मंत्र, आरती और पुजा-पाठ का विधि-विधान पूर्वक वर्णन किया गया है। यहाँ पढ़े:-

PayPal





बालकाण्ड सर्ग- ९

वाल्मीकि रामायण
(भावार्थ सहित)
सब एक ही स्थान पर

बालकाण्ड सर्ग- ९

बालकाण्डम्
नवमः सर्गः (सर्ग 9)

( सुमन्त्र का दशरथ को ऋष्यशृंग मुनि को बुलाने की सलाह देते हुए उनके अंगदेश जाने और शान्ता से विवाह का प्रसंग सुनाना )

श्लोक:
एतच्छ्रुत्वा रहः सूतो राजानमिदमब्रवीत्।
श्रूयतां तत् पुरावृत्तं पुराणे च मया श्रुतम्॥१॥

भावार्थ :-
पुत्र के लिये अश्वमेध यज्ञ करने की बात सुनकर सुमन्त्र ने राजा से एकान्त में कहा-’महाराज! एक पुराना इतिहास सुनिये। मैंने पुराण में भी इसका वर्णन सुना है॥१॥

श्लोक:
ऋत्विग्भिरुपदिष्टोऽयं पुरावृत्तो मया श्रुतः।
सनत्कुमारो भगवान् पूर्वं कथितवान् कथाम्॥२॥
ऋषीणां संनिधौ राजंस्तव पुत्रागमं प्रति।

भावार्थ :-
‘ऋत्विजों ने पुत्र-प्राप्ति के लिये इस अश्वमेधरूप उपाय का उपदेश किया है; परंतु मैंने इतिहास के रूप में कुछ विशेष बात सुनी है। राजन्! पूर्वकाल में भगवान् सनत्कुमार ने ऋषियों के निकट एक कथा सुनायी थी। वह आपकी पुत्रप्राप्ति से सम्बन्ध रखने वाली है॥२ १/२॥

श्लोक:
काश्यपस्य च पुत्रोऽस्ति विभाण्डक इति श्रुतः॥३॥
ऋष्यशृंग इति ख्यातस्तस्य पुत्रो भविष्यति।
स वने नित्यसंवृद्धो मुनिर्वनचरः सदा॥४॥

भावार्थ :-
‘उन्होंने कहा था, मुनिवरो! महर्षि काश्यप के विभाण्डक नाम से प्रसिद्ध एक पुत्र हैं। उनके भी एक पुत्र होगा, जिसकी लोगों में ऋष्यशृंग नाम से प्रसिद्धि होगी। वे ऋष्यशृंग मुनि सदा वन में ही रहेंगे और वन में ही सदा लालन-पालन पाकर वे बड़े होंगे॥३-४॥

श्लोक:
नान्यं जानाति विप्रेन्द्रो नित्यं पित्रनुवर्तनात्।
दैविध्यं ब्रह्मचर्यस्य भविष्यति महात्मनः॥५॥
लोकेषु प्रथितं राजन् विप्रैश्च कथितं सदा।

भावार्थ :-
‘सदा पिता के ही साथ रहने के कारण विप्रवर ऋष्यशृंग दूसरे किसी को नहीं जानेंगे। राजन्! लोक में ब्रह्मचर्य के दो रूप विख्यात हैं और ब्राह्मणों ने सदा उन दोनों स्वरूपों का वर्णन किया है। एक तो है दण्ड, मेखला आदि धारणरूप मुख्य ब्रह्मचर्य और दूसरा है ऋतुकाल में पत्नी-समागमरूप गौण ब्रह्मचर्य। उन महात्मा के द्वारा उक्त दोनों प्रकार के ब्रह्मचर्यों का पालन होगा॥५ १/२॥

श्लोक:
तस्यैवं वर्तमानस्य कालः समभिवर्तत॥६॥
अग्निं शुश्रूषमाणस्य पितरं च यशस्विनम्।

भावार्थ :-
“इस प्रकार रहते हुए मुनि का समय अग्नि तथा यशस्वी पिता की सेवा में ही व्यतीत होगा॥६ १/२॥

श्लोक:
एतस्मिन्नेव काले तु रोमपादः प्रतापवान्॥७॥
अंगेषु प्रथितो राजा भविष्यति महाबलः।
तस्य व्यतिक्रमाद् राज्ञो भविष्यति सुदारुणा॥८॥
अनावृष्टिः सुघोरा वै सर्वलोकभयावहा।

भावार्थ :-
“उसी समय अंगदेश में रोमपाद नामक एक बड़े प्रतापी और बलवान् राजा होंगे; उनके द्वारा धर्म का उल्लङ्घन हो जाने के कारण उस देश में घोर अनावृष्टि हो जायगी, जो सब लोगों को अत्यन्त भयभीत कर देगी॥७-८ १/२॥

श्लोक:
अनावृष्टयां तु वृत्तायां राजा दुःखसमन्वितः॥९॥
ब्राह्मणाञ्छुतसंवृद्धान् समानीय प्रवक्ष्यति।
भवन्तः श्रुतकर्माणो लोकचारित्रवेदिनः॥१०॥
समादिशन्तु नियमं प्रायश्चित्तं यथा भवेत्।

भावार्थ :-
“वर्षा बंद हो जाने से राजा रोमपाद को भी बहुत दुःख होगा। वे शास्त्रज्ञान में बढ़े-चढ़े ब्राह्मणों को बुलाकर कहेंग- ’विप्रवरो! आप लोग वेद-शास्त्र के अनुसार कर्म करने वाले तथा लोगों के आचार-विचार को जानने वाले हैं; अतः कृपा करके मुझे ऐसा कोई नियम बताइये, जिससे मेरे पाप का प्रायश्चित्त हो जाए’॥९-१० १/२॥

श्लोक:
इत्युक्तास्ते ततो राज्ञा सर्वे ब्राह्मणसत्तमाः॥११॥
वक्ष्यन्ति ते महीपालं ब्राह्मणा वेदपारगाः।

भावार्थ :-
“राजा के ऐसा कहने पर वे वेदों के पारंगत विद्वान्– सभी श्रेष्ठ ब्राह्मण उन्हें इस प्रकार सलाह देंगे-॥११ १/२॥

 अत्यधिक पढ़ा गया लेख: 8M+ Viewers
सनातन संस्कृति मे पौराणिक कथाओं के साथ-साथ मंत्र, आरती और पुजा-पाठ का विधि-विधान पूर्वक वर्णन किया गया है। यहाँ पढ़े:-

श्लोक:
विभाण्डकसुतं राजन् सर्वोपायैरिहानय॥१२॥
आनाय्य तु महीपाल ऋष्यश्रृंगं सुसत्कृतम्।
विभाण्डकसुतं राजन् ब्राह्मणं वेदपारगम्।
प्रयच्छ कन्यां शान्तां वै विधिना सुसमाहितः॥१३॥

भावार्थ :-
‘राजन्! विभाण्डक के पुत्र ऋष्यशृंग वेदों के पारगामी विद्वान् हैं। भूपाल! आप सभी उपायों से उन्हें यहाँ ले आइये। बुलाकर उनका भली-भाँति सत्कार कीजिये। फिर एकाग्रचित्त हो वैदिक विधि के अनुसार उनके साथ अपनी कन्या शान्ता का विवाह कर दीजिये॥१२-१३॥

श्लोक:
तेषां तु वचनं श्रुत्वा राजा चिन्तां प्रपत्स्यते।
केनोपायेन वै शक्यमिहानेतुं स वीर्यवान्॥१४॥

भावार्थ :-
उनकी बात सुनकर राजा इस चिन्ता में पड़ जायँगे कि किस उपाय से उन शक्तिशाली महर्षि को यहाँ लाया जा सकता है॥१४॥

श्लोक:
ततो राजा विनिश्चित्य सह मन्त्रिभिरात्मवान्।
पुरोहितममात्यांश्च प्रेषयिष्यति सत्कृतान्॥१५॥

भावार्थ :-
“फिर वे मनस्वी नरेश मन्त्रियों के साथ निश्चय करके अपने पुरोहित और मन्त्रियों को सत्कार पूर्वक वहाँ भेजेंगे॥१५॥

श्लोक:
ते तु राज्ञो वचः श्रुत्वा व्यथिता विनताननाः।
न गच्छेम ऋषेीता अनुनेष्यन्ति तं नृपम्॥१६॥

भावार्थ :-
“राजा की बात सुनकर वे मन्त्री और पुरोहित मुँह लटका कर दुःखी हो यों कहने लगेंगे कि ‘हम महर्षि से डरते हैं, इसलिये वहाँ नहीं जायँगे।’ यों कहकर वे राजा से बड़ी अनुनय-विनय करेंगे॥१६॥

श्लोक:
वक्ष्यन्ति चिन्तयित्वा ते तस्योपायांश्च तान् क्षमान्।
आनेष्यामो वयं विप्रं न च दोषो भविष्यति॥१७॥

भावार्थ :-
‘इसके बाद सोच-विचार कर वे राजा को योग्य उपाय बतायेंगे और कहेंगे कि ‘हम उन ब्राह्मणकुमार को किसी उपाय से यहाँ ले आयेंगे। ऐसा करने से कोई दोष नहीं घटित होगा’॥१७॥

श्लोक:
एवमंगाधिपेनैव गणिकाभिषेः सुतः।
आनीतोऽवर्षयद् देवः शान्ता चास्मै प्रदीयते॥१८॥

भावार्थ :-
“इस प्रकार गणिकाओं की सहायता से अंगराज मुनिकुमार ऋष्यशृंग को अपने यहाँ बुलायेंगे। उनके आते ही इन्द्रदेव उस राज्य में वर्षा करेंगे। फिर राजा उन्हें अपनी पुत्री शान्ता समर्पित कर देंगे॥१८॥

श्लोक:
ऋष्यश्रृंगस्तु जामाता पुत्रांस्तव विधास्यति।
सनत्कुमारकथितमेतावद् व्याहृतं मया॥१९॥

भावार्थ :-
“इस तरह ऋष्यशृंग आपके जामाता हुए। वे ही आपके लिये पुत्रों को सुलभ कराने वाले यज्ञकर्म का सम्पादन करेंगे। यह सनत्कुमारजी की कही हुई बात मैंने आपसे निवेदन की है”॥१९॥

श्लोक:
अथ हृष्टो दशरथः सुमन्त्रं प्रत्यभाषत।
यथर्ण्यश्रृंगस्त्वानीतो येनोपायेन सोच्यताम्॥२०॥

भावार्थ :-
यह सुनकर राजा दशरथ को बड़ी प्रसन्नता हुई। उन्होंने सुमन्त्र से कहा- ’मुनिकुमार ऋष्यशृंग को वहाँ जिस प्रकार और जिस उपाय से बुलाया गया, वह स्पष्ट रूप से बताओ’॥२०॥

इत्याचे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे नवमः सर्गः॥९॥
इस प्रकार श्रीवाल्मीकि निर्मित आर्षरामायण आदिकाव्य के बालकाण्डमें नवाँ सर्ग पूरा हुआ॥९॥

पाठको की पहली पसंद
अखंड रामायण

बालकाण्ड(भावार्थ सहित/रहित)
अयोध्याकाण्ड(भावार्थ सहित/रहित)
अरण्यकाण्ड(भावार्थ सहित/रहित)
किष्किन्धाकाण्ड(भावार्थ सहित/रहित)
सुन्दरकाण्ड(भावार्थ सहित/रहित)
लंकाकाण्ड(भावार्थ सहित/रहित)
उत्तरकाण्ड(भावार्थ सहित/रहित)
श्री भगवद् गीता
श्री गरुड़पुराण

बालकाण्ड सर्ग- १० 

MNSPandit

चलो चले संस्कृति और संस्कार के साथ

अपना बिचार व्यक्त करें।

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.